Ευριπίδη Φαέθων - Ο μύθος του Φαέθοντα και η υπόθεση του έργου

Ευριπίδη Φαέθων

Τραγωδία του Ευριπίδη όπου μας σώζονται 327 στίχοι.

Οι δύο μύθοι του Φαέθοντα

Πρώτος μύθος

Ο Ησίοδος στη θεογονία αναφέρει πως ο Φαέθων ήταν τέκνο του Κέφαλου και της Ηούς . Τον περιγράφει μάλιστα ως έναν πολύ όμορφο νέο, ο οποίος κίνησε το ενδιαφέρον της Αφροδίτης και γι’ αυτό τον σήκωσε στον ουρανό και τον έβαλε φύλακα στο ναό της, μεταμορφώνοντάς τον σε θεϊκό πνεύμα. Το μύθο μαρτυρεί και ο Παυσανίας. 

Δεύτερος μύθος

Ο Ευριπίδης αναφέρει ότι ήταν γιος του Ήλιου και της Κλυμένης (κόρη του Ωκεανού ή σύμφωνα με άλλες πηγές της Ρόδης, κόρης του Ασωπού). Ωστόσο κάποιες μεταγενέστερες μαρτυρίες του 2ου αιώνα π.Χ.  αναφέρουν πως η ιστορία του αρματηλάτη Φαέθοντα πρωτοεμφανίζεται σε κάποιο χαμένο για μας απόσπασμα ή έργο του Ησίοδου.

Ο μύθος αν τον ανασυνθέσουμε έχει ως εξής:

Ο Φαέθων ο γιος του Ήλιου και της Κλυμένης, όταν έμαθε από τη μητέρα του την αλήθεια για τον πατέρα του, της ζήτησε αποδείξεις. Εκείνη τότε του είπε ότι ο Ήλιος, οταν έσμιξε μαζί της, της υποσχέθηκε να πραγματοποιήσει μία επιθυμία του γιου τους ως απόδειξη για τη θεϊκή του καταγωγή. Τότε ο Φαέθων ζήτησε και οδήγησε το άρμα του πατέρα του, αλλά εξαιτίας της απειρίας του ή του ενθουσιασμού του ή επειδή τρομοκρατήθηκε από το ύψος, άλλοτε πετούσε κοντά στη γη απειλώντας να κάψει τα πάντα, και άλλοτε μακριά από αυτή, παγώνοντας τα πάντα. Κεραυνοβολήθηκε από τον Δία για να αποκατασταθεί η τάξη του σύμπαντος, στο ρέμα του Ηριδανού ο οποίος ταυτίζεται με τον ποταμό Πάδο της Ιταλίας. Εκεί τον περιμάζεψαν οι αδελφές του οι Ηλιάδες και τον έκλαψαν και μεταμορφώθηκαν σε λευκές που τα φύλλα τους έσταζαν κεχριμπάρι σαν να δάκρυζαν, ενώ ο Κύκνος, ο μυθικός εραστής του Φαέθοντα, μεταμορφώθηκε στο ομώνυμο πουλί, καθώς θρηνούσε για το χαμό του. 

Σύμφωνα με τον Λατίνο μυθογράφο Υγίνο,  όταν ο Δίας τον χτύπησε με κεραυνό, η φωτιά που προκλήθηκε, εξαπλώθηκε στους γύρω τόπους. Τη φωτιά έσβησε ένα κύμα που έστειλε ο Δίας με σκοπό να αφανίσει όλο το ανθρώπινο γένος. Από τον κατακλυσμό γλίτωσαν μόνο ο Δευκαλίων και η Πύρρα.

Η επόμενη χρονολογικά εμφάνιση του μύθου είναι στη χαμένη για μας τραγωδία του Αισχύλου Ηλιάδες. Στα λίγα σπαράγματα που μας σώζονται ακούμε τις ομώνυμες αδελφές του Φαέθοντα να θρηνούν πλάι στο ρέμα του Ηριδανού στην Ιβηρία (Ισπανία) για το θάνατο του αδελφού τους. 

Τέλος, με το μύθο του Φαέθοντα, ασχολήθηκε και ο  άγνωστος τραγικός Θεοδωρίδης το 363 π.Χ.. 

Οι δύο μύθοι, κατά πάσα πιθανότητα δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους.

Η υπόθεση του έργου

Τόπος δράσης τραγωδίας είναι η μακρινή Ανατολή κοντά στο παλάτι του Ήλιου και τους στάβλους της Αυγής. Εκεί στα πέρατα του κόσμου - στα σύνορα με τη χώρα των Αιθιόπων - ζουν ο βασιλιάς Μέροπας και η σύζυγός του Κλυμένη, η οποία, όταν απέκτησε ένα γιο από το θεό Ήλιο, το Φαέθοντα, τον παρουσίασε στον σύζυγό της ως νόμιμο τέκνο του. Στην αρχή του έργου, η Κλυμένη, ανάστατη από τον επικείμενο γάμο του Φαέθοντα με μία από τις ετεροθαλείς αδελφές του τις Ηλιάδες, αποκαλύπτει στο γιο της ποιος είναι ο πραγματικός του πατέρας. Η ίδια μάλιστα, μετά τις αμφιβολίες που εκφράζει ο Φαέθων, τον παρακινεί να ταξιδέψει στο παλάτι του Ήλιου και ζητώντας την πραγματοποίηση μιας επιθυμίας του, να επικυρώσει τη θεϊκή καταγωγή του. Ο χορός που αποτελείται από θεραπαινίδες του παλατιού, με ένα εξαίσιο άσμα καλωσορίζει την Αυγή και περιγράφει το ξύπνημα της φύσης και των ανθρώπων μέσα στο μισοσκόταδο της χαραυγής. Τη στιγμή που ο χώρος ετοιμάζεται να ψάχνει το νυφικό τραγούδι προς τιμήν του πολυαγαπημένου τους αφέντη, εμφανίζονται στη σκηνή ο βασιλιάς με τον γιο του και ένα κήρυκα που προαναγγέλλει το γάμο. Ακολουθεί ένας αγώνας λόγων μεταξύ του Μέροπα και του Φαέθοντα, ο οποίος επίμονα αρνείται το γάμο. Ο βασιλιάς καταφέρνει να κάμψει την αρνητική στάση του νέου και ο Φαέθων πραγματοποιεί το μοιραίο ταξίδι στο παλάτι του Ήλιου. Ο Ήλιος, δεσμευμένος από τον παλιό όρκο που είχε δώσει την κλυμένη, επιτρέπει στο γιο του να οδηγήσει το ηλιακό άρμα. Ο Δίας μ’ ένα αστροπελέκι το γκρεμίζει από τον ουρανό…

Ο Τροφός (;) αφηγείται το ταξίδι του Φαέθοντα πάνω στο άρμα του Ήλιου και την πτώση του από τον ουρανό. Το καπνίζον πτώμα του νέου μεταφέρεται στη σκηνή, και η Κλυμένη έντρομη το κρύβει μέσα στο βασιλικό θησαυροφυλάκιο. Την ίδια στιγμή ο Μέροπας εμφανίζεται στη σκηνή με ένα δεύτερο βοηθητικό χώρο από νεαρές παρθένες και μαζί ψάλουν το τραγούδι του υμέναιου για το γάμο του Φαέθοντα. Ένας υπηρέτης, όμως, βλέπει να υψώνεται καπνός πάνω από το παλάτι και ειδοποιεί αμέσως τον Μέροπα. Ο βασιλιάς βρίσκει το πτώμα και πληροφορείται, πιθανόν από τον Τροφό, την πραγματική καταγωγή του γιου του.

Στο τέλος τραγωδίας, ο από μηχανής θεός θα αποφασίσει για την τύχη του νεκρού του Φαέθοντα και θα προστάτευε την Κλυμένη από τις απειλές του Μέροπα (σύμφωνα με άλλους μελετητές, στο τέλος η Κλυμένη επιχειρούσε να αυτοκτονήσει, αλλά σωζόταν με την παρέμβαση του πατέρα της του Ωκεανού, ως από μηχανής θεού, ενώ άλλοι δεν αποκλείουν και την αυτοκτονία της).

Η χρονολόγηση του έργου τοποθετείται μεταξύ 409 - 427π.Χ.

Οι καινοτομίες του Ευριπίδη

Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τις άμεσες πηγές έμπνευσης του ποιητή, μπορούμε όμως να εντοπίσουμε τις καινοτομίες που επέφερε διασκευάζοντας το μύθο. 

Ο Φαέθων στο ευριπίδειο δράμα, είναι καρπός της παράνομης συνεύρεσης
της Κλυμένης με τον Ήλιο, ενώ ταυτόχρονα ο ποιητής δανείζεται το
πρόσωπό του Μέροπα -  άσχετο με τη μυθολογική παράδοση του
Φαέθοντα - ως επίγειο πατέρα του και πιστό σύζυγο της Κλυμένης.
Τέλος, ο επικείμενος γάμος του Φαέθοντα, που αποτελεί τον κινητήριο
μοχλό της δράσης, είναι εύρημα του Ευριπίδη.

Ευριπίδη Φαέθων - Αποσπάσματα

Πηγή: Ευριπίδης αποσπάσματα, τόμος πέμπτος, εκδόσεις Κάκτος,
Ευριπίδη Φαέθων, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου