Ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη
Ὁ Ἱ. Ναός τοῦ Ἁγίου Δημητρίου χτίστηκε στά μέσα τοῦ 5ου αἰώνα (413), πάνω στόν τόπο τοῦ μαρτυρίου τοῦ Ἁγίου, ἀπό τόν ἔπαρχο τοῦ Ἰλλυρικοῦ Λεόντιο, ὁ ὁποῖος θεραπεύθηκε ἀπό ἀνίατη ἀσθένεια. Στό χῶρο αὐτό βρισκόταν τό «στάδιο» ὅπου γίνονταν μονομαχικοί ἀγῶνες. Σ’ αὐτό τό στάδιο μονομάχησε ὁ πιστός μαθητής τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, Νέστορας, καί κατατρόπωσε τόν Λυαῖο. Ὁλόκληρο τό ἰσόγειο συγκρότημα τοῦ ἀρχαίου λουτροῦ, ὅπου ἦταν φυλακισμένος ὁ Ἅγιος, διατηρήθηκε καί διασκευάσθηκε σέ κρύπτη τοῦ ναοῦ, ἡ ὁποία ἔγινε γιά αἰῶνες καί παραμένει κέντρο λατρείας.
Ὁ ἀρχιτεκτονικός ρυθμός τοῦ ναοῦ εἶναι πεντάκλιτη βασιλική μέ ἐγκάρσιο (κάθετο) κλίτος, διπλά ὑπερῶα (γυναικωνίτες) καί μακρές διπλές κιονοστοιχεῖες. Στήν πορεία τοῦ χρόνου ὑπέστη δύο φορές καταστροφή, σέ μεγάλο μέρος, ἀπό πυρκαγιά τόν 7ο αἰώνα (μεταξύ 629 καί 639) καί στίς 5 καί 6 Αὐγούστου τό 1917. Ἐπίσης ὑπέστη πολλές καταστροφές καί λεηλασίες κατά τήν ἅλωση τῆς Θεσσαλονίκης ἀπό τούς Σαρακηνούς τό 904 καί ἀπό τούς Νορμανδούς τό 1118. Τό διάστημα 1493-1912 μετατράπηκε σέ τζαμί ἀπό τούς Τούρκους.
Ἡ μεγάλη πυρκαγιά τοῦ 1917 μετέβαλε σχεδόν σέ ἐρείπια τόν ἱστορικό Ναό καί οἱ ἀναστηλωτικές ἐργασίες πού τόν ἀποκατέστησαν στήν ἀρχική του μορφή διήρκησαν ἕως τό 1948. Ἀπό τότε λειτουργεῖ κανονικά καί ἀποτελεῖ ὡς μνημεῖο τέχνης ἕνα ἀπό τά πλέον ὑπέροχα χριστιανικά μνημεῖα τῆς ἑλληνικῆς ἀνατολῆς.
Ὁ ναός χωρίζεται σέ πέντε κλίτη* ἀπό τέσσερεις κιονοστοιχίες. Τό κεντρικό κλίτος εἶναι τό μεγαλύτερο ἀπό τά ἄλλα τέσσερα –δύο βόρεια καί δύο νότια- ἐνῶ οἱ κεντρικές κιονοστοιχίες εἶναι παράλληλες καί ἀποτελοῦνται ἀπό μαρμάρινους κίονες** καί πεσσούς***.
Τά κιονόκρανα, τά ὁποῖα ὑπάρχουν σέ δεκαπέντε, περίπου, παραλλαγές σ’ ὅλο τό ναό, εἶναι τά περισσότερα «θεοδοσιανά» – κορινθιακά. Εἶναι διακοσμημένα μέ ἀκανθώδη σχήματα, ἀνεμιζόμενα φύλλα καί μέ κεφαλές κριῶν καί μᾶς διασώζουν μία χριστιανική τέχνη ἀπαράμιλλης ποιοτικῆς ἀξίας καί αἰσθητικῆς. Ἀνήκουν εἴτε σέ παλαιότερα κτίσματα εἴτε στή Βασιλική του 5ου αἰώνα.
Τά νεότερα κιονόκρανα πού χρησιμοποιήθηκαν τελευταῖα, διακρίνονται ἀπό τό λευκότερο μάρμαρο καί τό μεγαλύτερο μέγεθος.
* εἶναι τά μέρη πού χωρίζεται ὁ ναός ὁριζόντια μέ κιονοστοιχίες
** οἱ μικρότερες στρογγυλές κολῶνες μέ τά κιονόκρανα
*** οἱ τετράγωνες κολῶνες κατά μῆκος τοῦ ναοῦ
Πρόκειται περί κτίσματος δημόσιου λουτροῦ τῆς ρωμαϊκῆς ἐποχῆς πού κατεδαφίστηκε κατά τήν ἀνέγερση τοῦ ναοῦ. Ἐδῶ μεταφέρθηκε ὁ τάφος τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ὁ ὁποῖος ἀρχικά βρισκόταν κάτω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα στό Ἱερό Βῆμα. Ἀργότερα, πιθανότατα γιά λόγους λειτουργικότητας τοῦ χώρου, γιά νά ἐξυπηρετοῦνται οἱ ἀνάγκες τῶν πιστῶν πού ἤθελαν νά προσκυνοῦν τόν τάφο τοῦ Μάρτυρος, μεταφέρθηκε στό κιβώριο στό κεντρικό κλίτος καί στή συνέχεια, ὅταν ὁ ναός μετατράπηκε σέ τζαμί, στό σημεῖο πού βρίσκεται σήμερα.
Κατά τή διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας ὁ χῶρος ἦταν ὑπό τόν ἔλεγχο τῶν Τούρκων καί ὅσοι Χριστιανοί πήγαιναν νά προσκυνήσουν πλήρωναν πάντοτε γιά νά τούς ἐπιτραπεῖ ἡ προσκύνηση.
Το Κιβώριο
Στη μέση του ναού του Αγίου Δημητρίου, κοντά στην αριστερή κιονοστοιχία του κεντρικού κλίτους, βρισκόταν ένα εξαγωνικό κιβώριο* –υπάρχουν αποτυπώματα στο δάπεδο – όπου μετά από ενύπνια και οράματα ευσεβών Θεσσαλονικέων, δημιουργήθηκε η πίστη ότι κάτω κάτω από αυτό βρισκόταν το “Πανάγιο λείψανό” του.
Καταστράφηκε από επιδρομή των Σαρακηνών το 904 μ.Χ., όπως και ο τάφος του Αγίου από τους
Νορμανδούς το 1118. Σήμερα έχει κατασκευαστεί νέο μαρμάρινο κιβώριο, εντός του οποίου βρίσκεται η περικαλλής αργυρά λάρνακα με τα Χαριτόβρυτα λείψανα του Αγίου Δημητρίου, τα οποία αποτελούν πηγή ευλογίας, θαυμάτων και ευεργεσιών όχι μόνο για τους ευσεβείς Θεσσαλονικείς, αλλά και για όλους τους προσκυνητές του Μεγαλομάρτυρος Αγίου Δημητρίου του Μυροβλήτου.
Αποτελεί το σημαντικότερο, πολυτιμότερο και ιερότερο σημείο του προσκυνήματος στον Ι.Ναό.
* είναι η μαρμάρινη εξαγωνική κατασκευή όπου φυλάσεται η λάρνακα με τα ιερά λείψανατου Αγίου Δημητρίου. Κιβώριο, επίσης, σε διαφορετική μορφή, υπάρχει πάνω από το φρέαρ του αγιάσματος, στην Ωραία Πύλη, και στο κέντρο της κρύπτης
Βρίσκεται μπροστά στο αριστερό πεσσό του Ιερού Βήματος και διαμορφώθηκε αργότερα κατάλληλα με μεταγενέστερο μαρμάρινο κιβώριο. Αποτέλεσε τον πρώτο τάφο του Αγίου Δημητρίου, διότι μέσα σ' αυτό ερρίφθη το σώμα του Αγίου, για να καταστραφεί και να εξαφανιστεί από τους ειδωλολάτρες.
Όπως ήδη ανεφέρθηκε,στον ημικυκλικό χώρον της αψίδος είχε προστεθεί ο διάδρομος με το Κιβώριο, περιφραγμένος με θωράκια.Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις ιστορικές μαρτυρίες περί φυλακίσεως και Μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου, ο συγκεκριμένος χώρος με τις καμάρες του ρωμαϊκού λουτρού εθεωρείτο τόπος ιερός και το νερό των κρηνών που ευρίσκοντο στις κόγχες χρησιμοποιήθηκε προφανώς ως αγίασμα, διότι τα αγιάσματα ανέκαθεν συνδέονταν στενά και άμεσα τόσο με τους τόπους των Μαρτυρίων, όσο και με τους ναούς οι οποίοι ανεγείρονταν στη συνέχεια. Τα δύο σημάδια στην πλάκα του δαπέδου προ της κόγχης ενισχύουν την άποψη για την ύπαρξη πιθανότατα μαρμάρινης φιάλης ή λεκάνης πληρουμένης ύδατος εκ του άνωθεν κρουνού. Οι σωλήνες που ανευρέθησαν κατά τις αρχαιολογικές έρευνες κατευθύνονται στο πηγάδι ή φρέαρ, που βρίσκεται δίπλα στον αριστερό πεσσό του ιερού και θα πρέπει να μετέφεραν αγίασμα από το πηγάδι στις κόγχες της Κρύπτης, μέχρι της εμφανίσεως του Μύρου. Αυτή η λεκάνη χρησίμευε για τη συλλογή αρχικά του αγιάσματος και έπειτα του Μύρου, το οποίο μεταφερόταν με μολύβδινο σωλήνα από το φρέαρ και μέσω διακλαδώσεων διερχόταν κάτω από το δάπεδο του Κιβωρίου. Το φρέαρ τροφοδοτούσε με νερό τα ρωμαϊκά λουτρά και αποτέλεσε τον πρώτο τάφο του Μάρτυρος, διότι μέσα σε αυτό ερίφθη το σώμα του Αγίου μετά τον λογχισμό του από τους στρατιώτες του Ρωμαίου αυτοκράτορα, προφανώς γιά να μην υπάρξει σαφής έλεγχος των πράξεών του. Οι ιερείς κατέβαιναν από το Ιερό Βήμα από τη νότια κλίμακα και από τη στενή είσοδο εισέρχονταν στον μαρμάρινο διάδρομο, που προστάτευε τις κρήνες του αγιάσματος και μετέδιδαν το αγίασμα αυτό στους πιστούς.
Κρύπτη
Η είσοδος της κρύπτης βρίσκεται δίπλα από τον δεξιό πεσσό του ιερού βήματος και οδηγεί στο χώρο εκείνο που σύμφωνα με την παράδοση φυλακίσθηκε, μαρτύρησε και τάφηκε ο Άγιος Δημήτριος.
Πρόκειται για το ανατολικό τμήμα του μεγάλου ρωμαικού λουτρού που βρισκόταν κοντά στην αγορά και το στάδιο για την εξυπηρέτηση των αθλητών.
Ο Άγιος Δημήτριος, ο θαυματουργός προστάτης της Θεσσαλονίκης, τιμήθηκε αμέσως μετά την καθιέρωση του χριστιανισμού. Στον Ναό του, από την ίδρυσή του (μέσα του 5ου αι.), τρεις ήταν οι κύριοι χώροι τιμής του: το σταυρόσχημο Εγκαίνιο στο ιερό του Ναού, το εξαγωνικό Κιβώριο στο κεντρικό κλίτος και η Κρύπτη με την κρήνη.
Η Κρύπτη του Ναού του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη αναφέρεται στο σύμπλεγμα στοών και διαδρόμων, οι οποίοι υποβαστάζονται από ισχυρούς στύλους κάτω από το Ιερό Βήμα και αποτελούσε το ανατολικό τμήμα του Ρωμαϊκού λουτρού. Στη ρωμαϊκή περίοδο ο χώρος ήταν ισόγειο και το λουτρό στο σημείο αυτό διώροφο, λόγω της κλίσης του εδάφους. Στην τελευταία ρωμαϊκή φάση το κτίσμα είχε στο κέντρο κρήνη με πέντε κόγχες, που πλαισιώνονταν από στοές.
Τον 5ο αι. μετά την ίδρυση του πρώτου μεγάλου Ναού το ισόγειο διαμέρισμα των λουτρών ενσωματώνεται στον ήδη υπάρχοντα χώρο ως χώρος του Μαρτυρίου και Κρύπτη. Αρχικά στην Κρύπτη οι πιστοί Θεσσαλονικείς τιμούσαν τον Άγιο μέσῳ του αγιάσματος, που ελάμβαναν από την κρήνη στην οποία έρρεε από πηγάδι που σώζεται μέχρι και σήμερα βόρεια του Ιερού. Μετά τον 10ο αι. η κρήνη συνδέεται με το Μύρο που συνέλεγαν οι πιστοί από τις δεξαμενές της με διάφορα αγγεία, πήλινα, γυάλινα ή μεταλλικά. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα «κουτρούβια», μολύβδινα μικρά δοχεία στο σχήμα παλαιοχριστιανικών ευλογιών. Το Μύρο το φύλαγαν και σε περίοπτα φυλακτά ή κιβωτίδια από πολύτιμα μέταλλα, που επέτρεπαν τη μεταφορά του σε μακρινές χώρες. Η εξάπλωση που είχαν τα αντικείμενα αυτά στον χριστιανικό κόσμο υπήρξε μεγάλη, γεγονός που φανερώνει τη διάδοση της τιμής του Αγίου.
Στον χώρο της Κρύπτης υπάρχει και Παρεκκλήσιο με διάτρητο άνοιγμα στην ανατολική κόγχη του. Στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους επικοινωνούσε με την κρήνη του αγιάσματος, αλλά και με το ιερό του Ναού. Πιθανότατα είναι και ο τόπος όπου ακριβώς εμαρτύρησε ο Άγιος. Στο κεντρικό μέρος της Κρύπτης, στον ημικυκλικό χώρο της αψίδος και σε μικρή απόσταση από τον ρωμαϊκό τοίχο με τις πέντε κόγχες προσετέθη διάδρομος με ημικυκλικό Κιβώριο, που φράσσεται με θωράκια με σταυρούς επάνω σε χαμηλή και ανάγλυφη βάση, η οποία έφτανε αρχικώς μέχρι των εκατέρωθεν αρχαίων τοίχων της αψίδος, αποκλείοντας έτσι ολόκληρο τον τοίχο με τις κόγχες. Η βάση αυτή στον νότιο διάδρομο διακόπτεται σε μικρή απόσταση από τον τοίχο της αψίδος. Πιθανώς υπήρχε εκεί αρχικώς πύλη, διότι στο άκρον της βάσης παρατηρείται τριγωνική λάξευση. Το Κιβώριο αποτελεί και τον χώρο όπου έρρεε το αγίασμα και το μύρο, το οποίο εξήρχετο, όπως αναφέρεται στις ιστορικές πηγές και τους εγκωμιαστικούς λόγους προς τιμήν του Μεγαλομάρτυρος, από τις πληγές του παναγίου σώματός του. Αυτό αποδεικνύεται και από τις σωληνώσεις και τους υδαταγωγούς που διακλαδίζονται δεξιά και αριστερά στις δεξαμενές, οι οποίες διέρχονται κάτω από το ιερό του Ναού, ξεκινώντας από το φρέαρ και καταλήγοντας στη μικρή μαρμάρινη φιάλη, η βάση της οποίας φαίνεται ακόμη έμπροσθεν του Κιβωρίου. Το Κιβώριο αποτελείται από επτά κιονίσκους, που βαστάζουν υψηλομέτωπα ανάγλυφα μαρμάρινα τόξα.
Εκατέρωθεν της δεξαμενής του Κιβωρίου προστέθηκαν θωράκια, ώστε να δημιουργηθούν τρεις κλειστοί χώροι, όπως βρέθηκαν κατά την αποχωμάτωση της Κρύπτης. Οι ιδιαίτερες συνθήκες του χώρου δεν επέτρεπαν την προέκταση του ναού προς ανατολάς, με αποτέλεσμα ο τάφος του Αγίου να μην μπορεί να συμπέσει εντός του κυρίως Ναού, της μεγάλης βασιλικής του Λεοντίου, αλλά εντός του Ιερού Βήματος, κάτω από την Αγία Τράπεζα. Πιθανότατα για λόγους λειτουργικότητας του χώρου, για να εξυπηρετούνται οι ανάγκες των πιστών που ήθελαν να προσκυνούν τον τάφο του Μάρτυρος και ένεκα της αρχαίας παραδόσης της ανατολικής Εκκλησίας σε παρόμοιες περιπτώσεις, όπως συνέβη με τον τάφο του Αποστόλου Βαρνάβα της Κύπρου και του Αγίου Βαβύλα, ο οποίος μεταφέρθηκε από την Αντιόχεια στη Δάφνη, ο τάφος του Αγίου Δημητρίου μεταφέρθηκε στον νέο Ναό προς το κέντρο, εντός αργυράς λάρνακος, εις το αργυρούν Κιβώριον, το οποίοευρίσκετο «πρὸς τοῖς λαοῖς πλευροῖς». Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Κρύπτη καταχώνεται και ξαναβρίσκεται μετά την πυρκαγιά του 1917, οπότε και ακολουθεί η αναστήλωσή της.
Τα ψηφιδωτά
Άγγελος Κυρίου μέσα σέ πολύχρωμο οὐρανό σαλπίζει βλέποντας τόν Ἅγιο Δημήτριο πού στέκει κάτω ὄρθιος ντυμένος μέ ὑπατική χλαμύδα. Πλάι στόν Ἅγιο διακρίνεται ὀρεινό τοπίο καί δεξιότερα καί πιό πάνω φτερά ἄλλων ἀγγέλων.
Πάνω ἀκριβῶς ἀπό τό πηγάδι τοῦ ἁγιάσματος, στόν πεσσό, εἶναι τό ψηφιδωτό πού εἰκονίζει τόν Ἅγιο Γεώργιο μέ δύο παιδιά. Τά παιδιά, πού εἶναι ντυμένα μέ χλαμύδα καί δείχνουν ἀρχοντική καταγωγή, ἁπλώνουν σέ ἱκεσία τά χέρια τους πού εἶναι σκεπασμένα μέ τά ἐνδύματά τους. Τό ψηφιδωτό εἶναι τοῦ 7ου αἰώνα.
Το ψηφιδωτό εἰκονίζει τόν Ἅγιο Δημήτριο ἀνάμεσα σέ τέσσερεις κληρικούς πού κρατοῦν εὐαγγέλια. Τά πρόσωπα τοῦ Ἁγίου καί τῶν δύο κληρικῶν πού εἶναι πλησιέστερα σ’ αὐτόν, ὅπως καί τό κάτω μέρος ὅλων, ἔχουν καταστραφεῖ. Χρονολογεῖται μεταξύ 5ου καί 7ου αἰώνα.
Το ψηφιδωτό εἰκονίζει τήν Παναγία στραμμένη δεξιά καί ἀπέναντί της στρατιωτικό ἅγιο σέ στάση προσευχῆς.
Ἡ Παναγία ἔχει τό ἀριστερό χέρι σέ προσευχή καί μέ τό δεξί κρατάει ἀνοικτό εἰλητάριο μέ τήν ἐπιγραφή: «Δέησις. Κύριε ὁ Θεός, εἰσάκουσον τῆς φωνῆς τῆς δεήσεώς μου, ὅτι ὑπέρ τοῦ κόσμου δέομαι».
Ἀπό πάνω προβάλλει ὁ Χριστός ἀπό τό ἡμικύκλιο τοῦ οὐρανοῦ ἁπλώνοντας τό δεξί χέρι, ἀπό τό ὁποῖο μία ἀκτίνα κατευθύνεται πρός τή Θεοτόκο.
Ὁ προσευχόμενος ἅγιος πρέπει νά εἶναι ὁ Ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στρατηλάτης. Κάτω ἀπό τήν εἰκόνα ὑπάρχει ἡ ἐπιγραφή: «Ὁ ἐν ἀνθρώποις ἀπελπισθείς παρά δέ τῆς σῆς δυνάμεως ζωοποιηθής εὐχαριστῶν ἀνεθέμην. Κλήμης».
Ο Ἅγιος Δημήτριος προσευχόμενος. Τό κάτω μέρος τοῦ προσώπου καί τό ἐπάνω του σώματος ἔχουν καταστραφεῖ. Κάτω ὑπάρχει ἡ ἐπιγραφή «Ὑπέρ εὐχῆς οὗ οἶδεν ὁ Θεός τό ὄνομα».
Φωτογραφίες από το εσωτερικό του Ναού
Πηγή: agdimitriosthes.gr, inad.gr
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου