Αύγουστος 1917 - Η μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης

Εναέρια φωτογραφία της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια της φωτιάς. Διακρίνεται το λιμάνι με τη Βρετανική αποβάθρα.

«Η 18η Αυγούστου 1917 ήταν μια τυπικά ζεστή και ηλιόλουστη καλοκαιρινή μέρα. Εκείνο το απόγευμα φυσούσε στην πόλη για Τρίτη συνεχή μέρα και χωρίς διακοπή ένας δυνατός βοριάς. Ο Χένρι Κόλινσο Όουεν, ένας δημοσιογράφος που υπηρετούσε μαζί με τις βρετανικές δυνάμεις, είχε κάτσει να πιεί το τσάι του, όταν η Ελληνίδα υπηρέτριά του τον πληροφόρησε ότι ένα σύννεφο καπνού φούντωνε πάνω απ’ τα σπίτια του τουρκομαχαλά. Οι πυρκαγιές ήταν κοινός τόπος στη Θεσσαλονίκη, από περιέργεια μάλλον παρά από ανησυχία, ανέβηκε στη σκεπή, απ’όπου φαινόταν όλη η πόλη. Παρατήρησε με τα κιάλια ότι στη βορειοδυτική γωνία της Πάνω Πόλης, στο λόφο πάνω απ’το λιμάνι, η φωτιά έκαιγε μια σημαντική έκταση και κατέβαινε προς αυτόν, σπρωγμένη από τον άνεμο».


Η «σημαντική έκταση» που παρατήρησε ο Όουεν, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο του Mark Mazower «Θεσσαλονίκη: πόλη των φαντασμάτων», έχει υπολογιστεί πλέον στα 1.000.000 τ.μ., ανάμεσα στους δρόμους Αγ. Δημητρίου, Αγ. Σοφίας, Εγνατία, Εθν. Αμύνης, λεωφόρο Νίκης και βορειοδυτικά της Λ. Σοφού.

Η αρχή και η πορεία της πυρκαγιάς

Η μεγαλύτερη πυρκαγιά στην ιστορία της Θεσσαλονίκης, που κατέστρεψε τον ιστορικό πυρήνα του εντός των τειχών πολεοδομικού συγκροτήματος και αποτέλεσε την αφορμή για την εκ βάθρων πολεοδομική και αρχιτεκτονική αναμόρφωση της πόλης, άρχισε στις 3.30 το απόγευμα του Σαββάτου 5 Αυγούστου (με το παλιό ημερολόγιο), δηλαδή 18 Αυγούστου, από ένα παλιό σπίτι στην αρχή της οδού Ολυμπιάδος κοντά στο Βαρδάρι. Οι σπίθες της φωτιάς μεταφέρθηκαν σε ξερά χόρτα της αυλής από την πυρά μιας νοικοκυράς που τηγάνιζε μελιτζάνες (ή που ζέστενε νερό για μπουγάδα σε καζάνι πάνω σε φωτιά στην αυλή του σπιτιού της). Γρήγορα, με τη βοήθεια του άνεμου βαρδάρη, η φωτιά μεταδόθηκε στα γύρω σπίτια και επεκτάθηκε με ταχύτητα στη βορειοδυτική πλευρά της πόλης, με κατεύθυνση προς την παραλία.

Τα μεσάνυχτα η φωτιά κατέβηκε στην πλατεία Ελευθερίας καταστρέφοντας το εμπορικό κέντρο της πόλης και τη επόμενη μέρα, παρακάμποντας την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, έφτασε στο Ιπποδρόμιο. Στη βορειοδυτική πλευρά σταμάτησε στην ανατολική πλευρά της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου.

Η φωτιά έσβησε στις 11.30 τα μεσάνυχτα της 19ης Αυγούστου, αφού κατέστρεψε ολόκληρο το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης, τα καμένα ή η «πυρίκαυστος ζώνη», όπως πέρασε στα μεταγενέστερα τοπογραφικά και πολεοδομικά σχέδια της πόλης.

Γιατί εξαπλώθηκε η πυρκαγιά

Η πυκνή δομηση της πόλης με τα «ξύλινα» σπίτια που σχεδόν κολλούσαν μεταξύ τους με τα σαχνισιά του ορόφου, ο ισχυρός βορειοδυτικός άνεμος, η έλλειψη πυροσβεστικών μέσων και η αδράνεια των συμμαχικών στρατευμάτων, Άγγλων και Γάλλων που βρίσκονταν στην πόλη, συνετέλεσαν στην επέκταση της φωτιάς. Η ιστορική έρευνα καταλογίζει μεγάλες ευθύνες στα συμμαχικά στρατεύματα που αρνήθηκαν να προωθήσουν τα δίκτυα υδροδότησης των στρατοπεδων τους προς το μέτωπο της πυρκαγιάς και να συμμετάσχουν με τα τεχνικά μέσα που διέθεταν στο σβήσιμό της. Μάλιστα, σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες και καταγγελίες θυμάτων, οι ξένοι στρατιώτες αντί να συνδράμουν στην κατάσβεση, επιδόθηκαν στη λεηλασία των περιουσιών από τα σπίτια και τα καταστήματα που εγκατέλειπαν έντρομοι οι ένοικοί τους.

Απολογισμός της καταστροφής

Αφού κατέκαψε 120 εκτάρια (1200 στρέμματα, το 32% της συνολικής έκτασης της Θεσσαλονίκης) με σπίτια, καταστήματα, θρησκευτικά και κοινωνικά ιδρύματα (εκκλησιές τζαμιά και συναγωγές), αφήνοντας άστεγους 72.500 πυροπαθείς (σύμφωνα με τις πρώτες καταγραφές (50.000 Εβραίοι, 12.500 Ορθόδοξοι, 10.000 Μουσουλμάνοι).

Αξίζει να σημειωθεί ότι 9.500 σπίτια, 4.070 καταστήματα και μερικά από τα ιστορικά κτήρια της πόλης καταστράφηκαν ολοσχερώς από τη φωτιά. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, η μονή Αγίας Θεοδώρας και ο ναός του Αγίου Νικολάου, έντεκα τζαμιά, δεκαέξι συναγωγές, οι μισές σχεδόν που υπήρχαν στην πόλη από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης των Εβραίων, πολλά σχολεία ξένων αποστολών, το ελληνικό γηροκομείο, καταστήματα και περίφημα ξενοδοχεία (Ιμπέριαλ, Ρώμη, Ξενοδοχείο της Αγγλίας, Σπλέντιντ Παλλάς, οι κινηματογράφοι Πατέ, Ολύμπια, και ‘Εντεν, εργοστάσια, τα τυπογραφεία μεγάλων εφημερίδων, της Νέας Αλήθεας, του Νεολόγου της Αβάντι, της Αβενίρ, οι τράπεζες Οθωμανική και Εθνική κ.α.

Το μεγαλύτερο πλήγμα από τη φοβερή πυρκαγιά δέχτηκε η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, καθώς η φωτιά σάρωσε το μεγαλύτερο μέρος των εβραϊκών κατοικιών της πόλης. Αποτέφρωσε τα τρία τέταρτα των εβραϊκών συνοικιών, ιστορικές συναγωγές, κοινοτικά και φιλανθρωπικά ιδρύματα, σχολεία, καταστήματα και επιχειρήσεις, και άφησε άστεγους πάνω από 52.000 Εβραίους που στεγάστηκαν σε πρόχειρους περιαστικούς συνοικισμούς. Επίσης, η πυρκαγιά κατέστρεψε όλα τα ιστορικά και διοικητικά αρχεία και τις βιβλιοθήκες με σπάνια βιβλία της Κοινότητας. Στη συνέχεια, το 1918, με τον πολεοδομικό αναδασμό και το νέο ρυμοτομικό σχέδιο Εμπράρ στην πυρίκαυστη ζώνη, δεν αποκαταστάθηκαν οι παλιές εβραϊκές συνοικίες, ούτε καν οι ιστορικές συναγωγές, με αποτέλεσμα οι Εβραίοι να εξοβελιστούν οριστικά από το ιστορικό κέντρο της πόλης, το οποίο έχασε τον εβραϊκό χαρακτήρα που διατηρούσε επί αιώνες. Αρκετοί Εβραίοι, εξαιτίας της καταστροφής των επιχειρήσεων και των σπιτιών τους από την πυρκαγιά, προτίμησαν να μεταναστεύσουν στη Γαλλία, την Ιταλία ή την Αμερική.

Η μεγαλύτερη αποζημίωση όλων των εποχών

Η υπ' αριθμόν 728 απόφαση του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών στις 7 Νοεμβρίου 1917 άνοιξε τoν δρόμο για τη μεγαλύτερη αποζημίωση φυσικής καταστροφής από ασφαλιστικές εταιρείες στην Ελλάδα.

Μια άγνωστη, αλλά πολύ ουσιαστική για την ίδια την εξέλιξη της ζωής στη Θεσσαλονίκη, πτυχή είναι η υπόθεση δύο κατοίκων της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι κατηγορήθηκαν για εμπρησμό στο σπίτι τους στην οδό Ολυμπιάδος 3, στο σημείο δηλαδή από όπου ξεκίνησε η πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης.

Οι δικαστές κρίνοντας και από το υλικό της ανάκρισης που είχαν στα χέρια τους, έκριναν ότι δεν επρόκειτο για εμπρησμό αλλά ότι η φωτιά προκλήθηκε από τυχαίο γεγονός.

Με την απόφαση αυτή άνοιξε ο δρόμος για τη διαδικασία αποζημίωσης από ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες του εξωτερικού. Το ύψος των υλικών ζημιών υπολογίστηκε σε 8 εκατομμύρια χρυσές λίρες, ενώ το ύψος των ασφαλισμένων περιουσιών που διεκδίκησαν ανάλογες αποζημιώσεις έφθασε τα 3-4 εκατομμύρια χρυσές λίρες.

Το μεγαλύτερο μέρος των ασφαλιστηρίων συμβολαίων ήταν σε βρετανικές ασφαλιστικές εταιρείες. Η North & British Mercantile Co, μια από τις παλαιότερες (η πρώτη αποζημίωση από φωτιά που έδωσε η συγκεκριμένη εταιρεία ήταν το 1810 στη Γλασκώβη) ασφαλιστικές εταιρείες στον κόσμο που σταμάτησε την εμπορική της δραστηριότητα το 2006 ήταν εκείνη που πλήρωσε το μεγαλύτερο κομμάτι των αποζημιώσεων, καθώς αποζημίωσε 3.000 ασφαλιστικά συμβόλαια.

Οπως ήταν αναμενόμενο, οι ασφαλιστικοί πράκτορες που ήλθαν στη Θεσσαλονίκη, αμέσως μετά την πυρκαγιά του 1917 ήταν εξαιρετικά επιφυλακτικοί.

Η έκταση της καταστροφής της πόλης ήταν πολύ μεγάλη και οι φήμες που αρχικά ήθελαν την πυρκαγιά να ξεκίνησε από στρατόπεδο έξω από την πόλη δημιούργησαν αρχικά σύγχυση.

Τα δεδομένα όμως που προέκυψαν από την έρευνα και το ανακριτικό έργο των επόμενων ημερών διέλυσαν κάθε αμφιβολία για την αιτία της μεγάλης πυρκαγιάς.

Τα «καμένα» και η αναγέννηση μιας πόλης από τις στάχτες της

Με το 32% της συνολικής έκτασης της Θεσσαλονίκης να έχει καεί (για τους κατοίκους για χρόνια η περιοχή που κάηκε ήταν γνωστή ως «τα καμένα»), η κυβέρνηση Βενιζέλου είχε την τέλεια ευκαιρία να δημιουργήσει μια νέα πόλη, αναθέτοντας σε Έλληνες και ξένους τεχνικούς την χωροταξική μελέτη, ενώ ταυτόχρονα πέρασε νόμο που προέβλεπε την πλήρη κατεδάφιση της πυρίκαυστης ζώνης, απαγόρευσε την ανοικοδόμηση χωρίς κυβερνητική άδεια, και συνέστησε επιτροπή σχεδιασμού του νέου πολεοδομικού σχεδίου. Αυτή η κίνηση αποτέλεσε μια τομή στην ιστορία της πόλης που είχε πλέον ευρωπαϊκό προσανατολισμό, ενώ παράλληλα πυροδότησε και μία σειρά από εικασίες, που ποτέ όμως δεν αποδείχτηκαν, καθώς η πυρκαγιά θεωρήθηκε εξαιρετικά «βολική» για να είναι τυχαία, ενώ εντυπωσιακή είναι και η ταχύτητα με την οποία πάρθηκαν οι σχετικές αποφάσεις. Ενδεικτικές είναι και οι παρατηρήσεις του αρχιτέκτονα Thomas Mawson :

Στο Παρίσι, en route, συναντήσαμε τον κ. Βενιζέλο. Ήταν ενθουσιασμένος με την προοπτική της Νέας Θεσσαλονίκης, σχεδόν θεωρούσε την πυρκαγιά σταλμένη από τη θεία πρόνοια, καθώς έδινε την ευκαιρία να σχεδιασθεί μια πόλη αντάξια μιας θαυμάσιας τοποθεσίας, ενός ευημερούντος λιμανιού και της έδρας την διοίκησης της Μακεδονίας

Τα προβλήματα της πόλης πριν την πυρκαγιά, όπως υπογραμμίζει η Αλέκα Καραδήμου – Γερόλυμπου, επεκτείνονταν σε απαιτήσεις υγιεινής, λειτουργικότητας ή αποδοτικότητας και η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων γνώριζε πολύ καλά πως οποιαδήποτε απόφαση επανασχεδιασμού θα πυροδοτούσε πολύ γενικότερα ερωτήματα ως προς τους σκοπούς που θα εξυπηρετούσε: Να σβήσει τα τουρκικά ίχνη του παρελθόντος και την εβραϊκή οικονομική κυριαρχία; Να προσαρμόσει τον χώρο της πόλης σε κάποιον ρόλο που της προέβλεπε ως «ελληνοποιημένου» οικονομικού και διοικητικού κέντρου μιας ευρύτερης ενδοχώρας; Ή να συνδεθεί με ένα έργο φιλόδοξο και μεγαλεπήβολο σημαδεύοντας την παρουσία της πάνω σε μια μεγάλη και ιστορική πόλη;

Θεόσταλτη ή όχι, η πυρκαγιά του 1917 –σε συνδυασμό με του 1890 που είχε προηγηθεί- διέλυσαν οριστικά τις παλιές γειτονιές και εξάλειψαν τους παλιούς δρόμους από τον χάρτη τόσο ριζικά, ώστε, όπως παρατηρεί o Mazower, «ούτε καν την χάραξή τους δεν μπορεί να διακρίνει κανείς μέσα στις χλιδάτες δεντροφυτευμένες εμπορικές λεωφόρους που τις αντικατέστησαν». Παράλληλα, τα οθωμανικό στοιχεία της πόλης εξαλείφθηκαν: τα περισσότερα τζαμιά καταστράφηκαν και οι μιναρέδες που σώθηκαν γκρεμίστηκαν λίγο αργότερα. Ωστόσο, οι μεγαλύτεροι πληγέντες ήταν Εβραίοι που σύντομα συνειδητοποίησαν πως με τη νέα πολεοδόμηση της πόλης δεν θα επέστρεφαν στα σπίτια τους. Οι ηγέτες της ισραηλιτικής κοινότητας θεώρησαν πως ένας από τους στόχους του σχεδίου ήταν να φύγουν οι Εβραίοι από το κέντρο της πόλης, ισχυρισμό τον οποίο η κυβέρνηση αρνήθηκε. Αν και πράγματι το κέντρο άλλαξε χαρακτήρα και οι εβραϊκές συνοικίες μετατοπίστηκαν, η κυβέρνηση ως ένα σημείο έλεγε την αλήθεια, καθώς όπως θα αποδεικνυόταν, η πόλη είχε αρχίσει να χωρίζεται πλέον με ταξικά κριτήρια, και όχι με εθνολογικά. Έτσι λοιπόν δόθηκε η δυνατότητα στους πλουσιότερους Εβραίους να αγοράσουν νέα οικόπεδα στην καρδιά της πόλης, ενώ οι εργάτες και η μεσαία τάξη εγκαταστάθηκαν ανατολικά και δυτικά της πόλης.

Αύγουστος 1917 - Η μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης, Φωτογραφίες, μαρτυρίες και ένα ιστορικό βίντεο

Πηγή: Mazower, M. (2006) Θεσσαλονίκη: πόλη των φαντασμάτων: Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430 – 1950. Αθήνα: Αλεξάνδρεια, news247, thessmemory, imma.edu.gr, efsyn.gr, 
voria.gr, mixanitouxronou.gr