Μπέρτολτ Μπρεχτ - Η Εβραία

Ο Μπρεχτ δραπέτευσε Γερμανία αμέσως μετά τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ απ’ τους χιτλερικούς (28/2/1933). Το πρώτο σημαντικό έργο που έγραψε στην εξορία του -  μία εξορία που θα κρατούσε 15 χρόνια - ήταν μία σειρά από σύντομες σκηνές γύρω στη ζωή της χιτλεροκρατούμενης Γερμανίας. Τιτλοφορημένο αρχικά “Γερμανία - μια ιστορία φρίκης”, το σπονδυλωτό αυτό έργο ονομάστηκε τελικά “Τρόμος και αθλιότητα του τρίτου Ράιχ”.

Σε σύντομες ρεαλιστικές σκηνές, απλά σκίτσα πότε-πότε, σκιαγραφείται απ’ τον Μπρεχτ και τη συνεργάτισσά του Μαργαρίτα Στέφφιν, όχι μόνο η κτηνωδία  και η τερατωδία του ναζισμού αλλά και - προπάντων - η οικτρή διαστροφή στη δημόσια και ιδιωτική ζωή, στη συμπεριφορά, στις σχέσεις και στις σκέψεις των ανθρώπων, που το καθεστώς αυτό προκαλεί. Ο τρόμος - γέννημα και όπλο του φασισμού και κάθε τυραννίας - εξαθλιώνει και εξαχρειώνει τα πάντα, τσακίζει ακόμα και τους φιλικούς κι ερωτικούς κι “αιμάτινους” δεσμούς, κατασκευάζει δειλούς και καταδότες, από-ανθρωπίζει ως τον έσχατο εξευτελισμό.

Κορυφαίο απ’ τα σκετς αυτά, η Εβραία, εικονίζει μεσ’ από ένα τρίπτυχο ( 4 τηλεφωνήματα - ένας μονόλογος - ένας διάλογος) τη θλιβερή κωμωδία που οι τρομαγμένοι παίζουν όχι μόνο με τους κοινωνικά γνωστούς, αλλά και με τους πιο δικούς τους και με τον ίδιο τον εαυτό τους ακόμα. Η αντιστροφή του τελευταίου μέρους - όπου η Εβραία δεν λέει στον άντρα της όσα του είχε πει στον μονόλογο της - δεν είναι μόνο ένα δεξιοτεχνικό εύρημα, είναι η δραματική - σαρκαστική αποτύπωση της υποκρισίας από δειλία εκείνων που υποτάσσονται στο καθεστώς του τρόμου και της υποκρισίας από οίκτο εκείνων που φεύγουν για να λυτρωθούν απ’ τη σιωπή που έχει επιβάλλει παντού ο τρόμος, αλλά σωπαίνουν κι εκείνοι και δεν λένε τους συμβιβασμένους τις πύρινες αλήθειες για κείνους και για τον εαυτό τους. 

Η Εβραία και τα άλλα σκετς του τρόμου, γράφτηκαν ανάμεσα στα 1935 και 1936. Πρώτη παράσταση της πρώτης σειράς απ’ αυτά δόθηκε στο Παρίσι, το Μάη του 1937. Στην Ελλάδα την Εβραία παρουσίασε το Θέατρο Τέχνης σε σκηνοθεσία του Κάρολου Κουν με την Τασία Πανταζόπουλου το Φεβρουάριο του 1959. 

Απόσπασμα

(Σουλατσάρει πάνω κάτω. Έπειτα αρχίζει να μιλάει μόνη της. Προβάρει το λογύδριο που θα πει στον άντρα της μιλώντας προς μία καρέκλα όπου “κάθεται” εκείνος)

Φριτς, μην προσπαθήσεις να με κρατήσεις άλλο, δεν μπορείς πια... Είναι ολοφάνερο πως, αν μείνω, θα σε καταστρέψω, ... ξέρω πως δεν είσαι δειλός, δεν φοβάσαι την αστυνομία, όμως υπάρχουν και χειρότερα. Δεν θα σε πάνε βέβαια σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, αλλά αύριο μεθαύριο, δεν θα σε αφήσουν να μπεις στην κλινική σου... εσύ δεν θα πεις τίποτα, μα θ’ αρρωστήσεις. Δεν θέλω να σε βλέπω καθισμένο όλη μέρα εδώ μέσα, να ξεφυλλίζεις περιοδικά... Φεύγω από καθαρό εγωισμό και τίποτ’ άλλο. Μην πεις τίποτα…

(Σταματάει πάλι. Ξαναρχίζει.)

Μην πεις πως δεν έχεις αλλάξει. Έχεις!... Την περασμένη βδομάδα, ανακάλυψες, “κρίνοντας εντελώς αντικειμενικά”, ότι το ποσοστό των Εβραίων ανάμεσα στους επιστήμονες “δεν είναι και τόσο μεγάλο”. Όλα αρχίζουν με κάτι τέτοιες “αντικειμενικές διαπιστώσεις”... Και γιατί μου λες ολοένα ότι ποτέ δεν ήμουνα τόσο φανατική Εβραία όπως τώρα; Και βέβαια είμαι! Ο φανατισμός, βλέπεις, είναι κολλητικός!... Ω, Φριτς, τι κακό μας βρήκε! 
[...]
“Αυτοί” έχουν αποφασίσει για όλα και για όλους, το ξέρεις. Όμως, τι τους έχει πιάσει; Τι θέλουν πραγματικά; Τι τους έκανα εγώ; Ποτέ μου δεν ανακατεύτηκα στην πολιτική. Ψήφισα εγώ τον Τέλμαν και τους 
άλλους κομμουνιστές; Είμαι μια αστή νοικοκυρά, με υπηρεσία και λοιπά... και ξαφνικά, σου λένε πως μονάχα οι ξανθές γυναίκες έχουν το δικαίωμα να είναι νοικοκυρές και αστές! ... Τον τελευταίο καιρό, σκέφτηκα πολλές φορές κάτι που μου είχες πει πριν αρκετά χρόνια: πως υπάρχουν άνθρωποι “χρήσιμοι” και άλλοι “λιγότερο χρήσιμοι”, και πώς οι πρώτοι έχουν δικαίωμα να παίρνουν ινσουλίνη όταν είναι άρρωστοι, ενώ οι δεύτεροι δεν έχουν. Κι εγώ, η ανόητη, συμφωνούσα μαζί σου!... Τώρα, φτιάξανε κι άλλες κατηγορίες τέτοιου είδους, κι εγώ ανήκω στην κατηγορία των άχρηστων. Καλά να πάθω!

Μπέρτολτ Μπρεχτ, Ο Δάσκαλος - Η Εβραία, Μετάφραση Μάριος Πλωρίτης, Εκδόσεις Δωδώνη